Czym tak właściwie jest wydziedziczenie? Wydziedziczenie a wyłączenie od dziedziczenia
Co bardzo istotne i dla wielu zaskakujące, wydziedziczenie – wbrew panującemu powszechnie przekonaniu – nie oznacza wyłączenia od dziedziczenia przy pomocy testamentu. Wydziedziczenie jest jednym z pojęć prawa spadkowego, co do którego potoczne rozumienie mija się ze znaczeniem prawnym. Wydziedziczenie nie jest bowiem równoznaczne z brakiem powołania kogoś w testamencie. Zgodnie z literą prawa, wydziedziczenie to co do zasady pozbawienie prawa do zachowku.
Sytuacja, w której spadkodawca, sporządzając testament, pomija w jego treści jednego lub kilku swoich spadkobierców ustawowych nie jest zatem tożsama z wydziedziczeniem. Niekiedy przez wydziedziczenie rozumie się również mylnie testament negatywny, w którym spadkodawca wyłącza spadkobiercę od dziedziczenia, jednak w tej sytuacji spadkobierca ten nie jest pozbawiony prawa do zachowku, a zatem to również nie jest równoznaczne z wydziedziczeniem.
Funkcja wydziedziczenia
Zachowek, o czym była już mowa w poprzednich artykułach, ma przede wszystkim znaczenie moralne i wiąże się z ochroną najbliższych członków rodziny. W konsekwencji, naruszenie obowiązków rodzinnych przez uprawnionych do zachowku może pociągać za sobą zniesienie ich ochrony.
Żądanie zachowku, w przypadku gdy uprawniony naruszył swoje obowiązki względem spadkodawcy jawi się bowiem częstokroć jako niesłuszne oraz nieetyczne.
W jakich przypadkach można zatem wydziedziczyć członka rodziny?
Podstawą wydziedziczenia może być jedynie jedna z przesłanek wskazanych w ustawie. Zgodnie z treścią art. 1008 Kodeksu cywilnego:
„Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”.
Co ważne, zgodnie z treścią art. 1010 Kodeksu cywilnego: „Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył”.
W jaki sposób dokonać wydziedziczenia?
Inaczej niż w przypadku niegodności dziedziczenia (o czym w kolejnym artykule), to w gestii samego testatora pozostaje decyzja o możliwości pozbawienia bliskiego prawa do zachowku. Testator może dokonać wydziedziczenia wyłącznie osobiście oraz w testamencie. Aż do otwarcia spadku testator ma również możliwość odwołania podjętej uprzednio decyzji o wydziedziczeniu.
O tym, czy wydziedziczenie będzie skuteczne decyduje przede wszystkim precyzyjne określenie osoby wydziedziczanej – tak, aby nie było wątpliwości, kogo testator miał na myśli. Po drugie, konieczne jest konkretne wskazanie powodu wydziedziczenia zgodnego z art. 1008 Kodeksu cywilnego – tak, aby po śmierci uniknąć ewentualnego podważenia skuteczności wydziedziczenia. Wobec wielu ogólnych określeń zawartych w treści art. 1008 Kodeksu cywilnego, kwestia precyzyjności jest szczególnie istotna, by nie było wątpliwości, iż przesłanki wydziedziczenia zostały spełnione. I wreszcie po trzecie, o czym była mowa już powyżej, istotna jest kwestia ewentualnego przebaczenia przez spadkodawcę wydziedziczanej osobie.
Testament, w którym zawarto wydziedziczenie, może być albo ograniczony do wydziedziczenia, albo zawierać również inne rozrządzenia, w szczególności powołanie spadkobiercy. Ważność wydziedziczenia zależy od ważności testamentu, w którym zostało zamieszczone.
Sposób wydziedziczenia w testamencie jest dowolny, byleby wola testatora wynikała z testamentu w sposób dostateczny. Brak jest konieczności użycia słowa „wydziedziczenie” czy „wydziedziczam”, jak również odnoszenia się wprost do zachowku, ale oczywiście precyzyjne określenie swojej woli pozwoli na uniknięcie ewentualnych wątpliwości w przyszłości.
Zdarzyć się może (i jest to dosyć powszechne), że spadkodawca w ogóle nie wie, że instytucja wydziedziczenia istnieje. Mimo to wydziedziczenie może być skuteczne. Jeżeli z treści testamentu wynika, że wolą spadkodawcy było, by uprawniony nic nie otrzymał ze spadku z powodu, o którym mowa w art. 1008 Kodeksu cywilnego, można założyć, że wolą spadkodawcy było również pozbawienie zachowku. Mimo wszystko warto jednak ograniczyć ewentualne wątpliwości i w pełni poprawnie określić swoją wolę.
Pamiętajmy, że sprawy spadkowe mogą być źródłem wielu emocji, a rozważne podejście do tych kwestii pomoże naszym bliskim zminimalizować ewentualne wątpliwości po naszej śmierci.